Xarpêt (parêzgeh)

Parêzgeha Elezîzê Elazığ
Koda parêzgehê: 23
Nexşeya navçeyan
Kargêrî
Welat	Bakurê Kurdistanê
Dûgel	Tirkiye
Serbajar	Elezîz
Demografî û erdnîgarî
Gelhe (2008)	547.562 kes
Rûerd	9.151 km2
Berbelavî	59,8 kes/km2
Binebeş
Hejmara navçeyan	11 navçe
Hejmara bajarokan	26 bajarok
Hejmara gundan	548 gund
Agahiyên din
Dem	UTC+2
Koda telefonê	(+90) 424

Elezîz an Xarpêt (tr: Elazığ) parêzgeheke Bakurê Kurdistanê ye û dikeve nav sînorên Komara Tirkiyê. Navenda parêzgehê bajarê Elezîz an Xarpêt e. Rûbera parêzgehê 9.383 km² ye û nifûsa parêzgehê 591.497 (2022) kes e . Piraniya gelên parêzgehê kurd in û hindikahiyeke girîng a tirk jî li Xarpêtê hatine bicihkirin. Li rojhilat Çewlig, li bakur Dêrsim, li rojava Meletî û li başûrê Xarpêtê parêzgeha Diyarbekirê cih digire.

Dîrok

Dîroka parêzgehê vedigere sedsala 20an a b.z.. Di dîrokê de, ew li ser riya karwanên ku Anatolya bi Mezopotamyayê ve girêdida bû, bi vî rengî bû wargeheke girîng û mazûvaniya gelek çandan kir. Li vê herêma ku gelên misilman, yewnanî, ermenî û asûrî bi salan bi hev re jiyane, îro jî bermahiyên çand û şaristaniyên cuda tên dîtin.

Niştecihên herî kevn ên Xarpêtê yên naskirî gelê Hûrî ye ku beriya zayînê di salên 2000î de li Anatoliya Rojhilat bi cih bûne. Piştî Hûriyan Xarpêt kete bin desthilatdariya Hîtîtan, di demeke kurt de Ûrartûyan di sedsala 9an BZ de li Anatoliya Rojhilat dewletek ava kirin û bûn desthilatdar. Xarpêt di sala 1085an de ji aliyê tirkan ve hat girtin û paşê Îlxanî, Dulkadiroğulları, Akkoyunlular û Safewiyan hukum kirin. Di sala 1516an de piştî şerê Çaldiranê ji aliyê artêşa Osmanî ve hate dagirkirin.

Navê Elezîzê di Rojnameya Fermî ya 17ê Kanûna 1937an de bi hejmara 3785an hat weşandin.

Asîmîlasyon û tirkkirin

Ji bo karên asîmlasyonê û tirkkirina bakurê Kurdistanê, Xarpêt di hezîrana 1927an de qanûna 1164 hat derxistin, ku destûr da avakirina Mufetîşên Giştî (Umumi Müffetişlik, UM). Bi vî havî Xarpêt di bin rewşa awarte de bi qanûna leşkerî dihat birêvebirin. Mufetîşên Giştî parêzgehên Sêrtê, Colemêrg, Wan, Mêrdîn, Bedlîs, Riha, Elezîz, Diyarbekir, Erzîrom, Qers, Erzîngan, Agirî, Xarpêt, Dêrsim û Bîngol di nav xwe de digirt. Di sala 1952an de di dema hikûmeta Partiya Demokrat de Mufetîşeyên Giştî hatin hilweşandin. Ketina parêzgehê heta sala 1965an ji biyaniyan re qedexe bû.

Erdnîgarî

Xarpêt li bilindahiya 1060 metre ye. 826 km² ji parêzgehê qadên avê ne, ji ber ku li Xarpêt gelek avgir hene. Li ser çemê Firatê bîrên Keban û Karakaya, li ser çemê Dîcleyê kanzaya Kralkiziyê û li ser çemê Pêrî jî kanzaya Ozlûceyê ya herî mezin e. Golên xwezayî yên wekî Gola Hazarê jî hene ku 86 km² ye.

Navçe

• Baskîl (Baskil): Baskîl, Mûşar (navend: Kuluşaxa Jêrîn), Îzolî (navend: Bekir Hisên)
• Dep (Karakoçan): Dep, Lahan (Lahana Jêrîn), Çan
• Egîna Jêrîn (Agın): Egîna Jêrîn
• Keban: Keban
• Maden: Maden, Hazar (navend: Kavak)
• Palo (Palu): Palo, Qereçor (navend: Çokçur), Gokdere (navend: Erdîrûk)
• Qerebaxan (Arıcak): Mîrvan
• Qowanciyan (Kovancilar): Qowanciyan
• Xarpêt (Elazığ): Xarpêt (Mezra an jî Elezîz), Xankendî (navend: Xan), Harpût, Balîbey (navend: Dîşîdî), Îçme, Molakendî, Poyraz
• Xulaman Guleman (Alacakaya): Alacakaya
• Xûx, Xox, Gola Hezarê an jî Sîvrîce (Sivrice): Xûx (navend: Sîvrîce), Îrîngîl (navend: Mercûmûk)

Bîblîografî

• Harita Umum Müdürlügü 1:800,000 (1934).
• "Köylerimizin adlari" (1928).
• Vital Cuinet (1891/2001). "La Turquie d'Asie".
• Xefur, Ebdulla (Abdulla Ghafor) (2000/2001). Kurdistan - Dabeşî Kargêrî Terrîtorî 1927-1997.
• Xefur, Ebdulla (Abdulla Ghafor) (2001). Kurdistan - Rûpêw û jimarey danîştuwan.